توضیحات
این کتاب نخستین بار در سال ۱۹۷۷ با عنوان اصلی “the psychology of place” توسط انتشارات architectural press و Martin’s Press، به ترتیب در لندن و نیویورک منتشر شد که ازجمله‌ی نخستین آثار نویسنده‌ی آن، دیوید کانتر و تنها اثر اوست که به فارسی ترجمه شده است.
درباره نویسنده
دیوید کانتر (David Canter) روانشناس ۷۲ ساله‌ی انگلیسی است که در دانشگاه‌های لیورپول و هادرزفیلد (huddersfield) انگلستان به تحصیل و تدریس پرداخته است. او حرفه‌ی خود را نخست به عنوان روانشناس معماری (architectural psychologist) و با مطالعه‌ی فعل و انفعالات میان مردم و ساختمان‌ها، انتشار متن و ارائه مشاوره در طراحی ادارات، مدارس، زندان‌ها و خانه‌ها آغاز کرد و از آنجا به کاوش حول این موضوع که مردم، محیط‌های بزرگ ـ و بویژه شهرها ـ را چگونه معنا و احساس می‌کنند، پرداخت. کانتر در سال ۱۹۸۰ مجله‌ی «روانشناسی محیطی» (journal of environmental psychology) را تاسیس کرد و کارهای او در زمینه روانشناسی معماری به وی این اجازه را داد تا واکنش‌های انسان‌ها در موقعیت‌های اورژانسی ـ از جمله آتش‌سوزی ـ را موضوع مطالعه خود قرار دهد و سرآخر پیشگام «روانشناسی تحقیقی» در بریتانیا شود. کانتر از سال ۱۹۸۵ با پلیس بریتانیا در زمینه‌های «روانشناسی جُرم» و «آنالیز کنشِ مجرمانه» همکاری کرد و از سال ۲۰۰۹ مدیریت و هدایت «مرکز روانشناسی تحقیقی» دانشگاه هادرزفیلد را بر عهده گرفت.
بر اساس اطلاعات وب‌سایت این محقق، تاکنون ۱۰ عنوان کتاب به تالیف او منتشر شده که فهرست زیر عناوین آنها را در بر می‌گیرد:
“Criminal Psychology: Topics in Applied Psychology” – David Canter and Donna Youngs – Hodder Education 2008
“Becoming An Author: Advice for Academics and Other Professionals” – David Canter and Gavin Fairbairn – Open University Press2006
“Psychology in Action – David Canter” – Dartmouth Publishing Co. 1996
“Criminal Shadows: Inside the Mind of the Serial Killer” – David Canter – Harper Collins 1994
“Football in its Place: An Environmental Psychology of Football Grounds” – David Canter, Miriam Comber, and David Uzzell – Routledge1989
“The Psychology of Place” – architectural press – London1977
“Psychology for Architects” – David Canter – Elsevier Science Ltd 1974
“Forensic Psychology for Dummies” – David Canter – John Wiley & Sons2012
“Mapping Murder: The Secrets of Geographical Profiling” – David Canter – Virgin Books 2007
“Investigative Psychology: Offender Profiling and the Analysis of Criminal Action” – David Canter and Donna Youngs – John Wiley & Sons 2009
از میان عناوین بالا، «روانشناسی مکان» تنها کتابی است که از کانتر به فارسی ترجمه شده است؛ به قلم مریم امیری‌خواه.
محتوای کتاب
کتاب در یک دیباچه و ۸ فصل با عناوین «مکان‌ها و شناخت‌ها»، «خاستگاه‌های نظری»، «بازنمایی فرآیندهای درونی»، «کارتوگرافی شناخت»، «برآوردها و خط سیرها»، «توصیف مکان‌ها»، «دیدگاه‌های گوناگون» و «آفرینش حس مکان» تدوین شده که موضوع محوری کتاب مطالعه تصوراتی است که انسان‌ها از مکان‌های تجربه‌شده دارند؛ موضوعی که از آن در غالب منابع با اصطلاحاتی چون «تصاویری در ذهن»، «نقشه‌های ذهنی»، «تصاویر شهری» و … یاد می‌شود. نویسنده در این باب در دیباچه کتاب چنین آورده: «انگیزه‌ی من برای نگارش این کتاب به شماری مطالعات گوناگون در گستره‌ی وسیعی از حوزه‌های جغرافیا، شهرسازی، روانشناسی، معماری و جامعه‌شناسی شهری باز می‌گردد که همگی توجه خود را به یک امر مشترک معطوف می‌سازند: اینکه چگونه انسان‌ها به محیط پیرامون خود، چه کوره‌راه باشد و چه کودکستان، چه نوانخانه‌ای شلوغ و چه مرکزی شهری، معنا می‌بخشند و آن را مدیریت می‌کنند.»
کتاب حاضر به بحث درباره‌ی فرآیندهایی روانشناختی می‌پردازد که به ما کمک می‌کنند تا مکان‌ها را شناخته و به شیوه ای کارا از آنها بهره گیریم و در نهایت به شکلی مطلوب بیافریننیم‌شان. در این خصوص در عوض پرداختن به مقوله‌هایی چون رنگ، شکل و ادراکِ فضا(space perception) یا ادراک اشیاء که بسیار مورد علاقه‌ی روانشناسان تجربی‌اند، توجه کتاب معطوف به موقعیت‌هایی است که انسان‌ها در آنها زندگی و کار می‌کنند، با یکدیگر گفتگو یا در آنها به تنهایی سر می‌کنند، سرشار از نیروی حیات به فعالیت می‌پردازند و یا نظاره‌گری خاموش‌اند.
فصل اول با طرح مباحثی زیر عناوین «مراد از دانش‌وا‌ژه‌ی (term)مکان»، «شناخت و ادارک محیطی»، «مکان‌ها و اشیاء»، «اهمیت جغرافیایی»، نخست به شرح معنای غنی واژه‌ی «مکان» به لحاظ جغرافیایی، معماری، اجتماعی و روانشناختی پرداخته و پس از آن جزئیاتی را درباره منظور روانشناسان از واژه‌ی «شناخت» و تفاوت آن با «ادراک» بیان می‌کند. همچنین از سهم احساسات، خاطرات و تصورات ذهنی در ادارک یک محیط سخن می‌آورد و به تشریح تفاوت ماهوی و کارکردی «مکان‌ها» با اشیاء مبی‌پردازد. سرآخر با اشاره به اهمیت یافته‌های روانشناختی در نظرات جغرافی‌دانان قرن بیستم، به تشریح شیوه‌های ارتباط یافتن دو علم روانشناسی و جغرافیا می‌پردازد.
در فصل دوم، نویسنده با بررسی و سنجش پیشینه‌ی نظری مبحثی زیر عنوان «ساختارهای شناخت»، روش‌های مفهوم‌سازی مکان‌ها در تاثیرات متقابل انسان‌ها و دیگر مکان‌ها بر آن مکان را مورد مطالعه قرار می‌دهد و طی آن نظریات فدریک بارتلتِ روانشناس (Fredric Bartlett)، سِر هنری هد(Sir Henry Head)، متخصص مغز و اعصاب، مارسل پروست، کنت بولدینگِ اقتصاددان(Kenneth Boulding) ، دنیل بورستین (Boorstin)، تاریخ‌دان، ژرژ کِپِس (Gyorgy Kepes)، عکاس، نقاش و طراح، کوین لینچ (kevin Lynch) شهرساز و دیگرانی را بررسی می‌کند تا از آن میان، استخراج مدارک و شواهدی برای یافته‌های خود در زمینه‌ی آشکارسازی فرآیندهای درونی انسان‌ها در شناخت مکان‌ها، ممکن شود.
فصل سوم در ادامه‌ی فصل پیشین ارائه‌ی بازنمایی‌هایی از ساختارهای مفهومی آدمیان از مکان‌ها را هدف قرار داده و اینبار آن بخش از نظریات حول «ساختارهای شناخت» آدمیان را که محوریت آنها مطالعه‌ی محیط‌های کالبدی است، بررسی می‌کند. مباحث این فصل نیز به مرور و سنجش آن نظریات در موضوعاتی چون «وجوه ساختارهای شناخت»، «شناسایی مکان‌ها»، «سلسله مراتب مکان‌ها»، «توصیف مکان‌ها» و «پیوند میان مکان‌ها» می‌پردازد تا از رهگذر آن، مجال‌هایی برای ارائه ساختار مفهومی مکان‌ها در اختیار علم نوپای (به گفته نویسنده) «روانشناسی مکان» قرار گیرد.
در فصل چهارم به مطالعه‌ای تفصیلی حول یکی از گونه‌های بررسیِ ساختارهای شناخت آدمیان از مکان‌ها اختصاص می‌یابد و آن درخواست از افراد مورد آزمون است تا ترسیمی متکی بر حافظه از مکان‌ها ارائه دهند. در این فصل دلایل مقبولیت یافته‌ها و تحلیل‌های متکی بر این روش و نیز پیش‌فرض‌های مطالعات متکی بر این روش بررسی شده و جزئیاتی درباره‌ی مطالعات موردیِ بر مبنای این روش (ترسیم نقشه‌های سردستی توسط جامعه‌ی آماری مشخص)، از جمله: «پرسش از ذهنی بودن یا نبودن نقشه‌های سردستی»، «پروسه‌ی خلق یک نقشه توسط یک آماتور و یک تقشه‌بردار»، «گریزناپذیری تبدیل‌ها و تحریفاتی در بازنمایی مکان‌ها در نقشه وانواع آنها» و «میزان اعتنای افراد به ترسیم محل‌ها یا مسیر‌ها» را طرح و تشریح می‌شود.
در فصل پنجم و در پی نتایج گزارش‌شده در فصل پیشین مبنی بر اینکه «ساختارهای شناخت مکان‌ها» دربرگیرنده‌ی اطلاعاتی شبیه به اطلاعات موجود در نقشه‌ها (مقیاس، تبدیل‌ها، ساده‌سازی و تحریف و…) هستند، ماهیت «مقیاس» را در تجربه‌ها و تصاویر ذهنی آدمیان از مکان‌ها مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در این بررسی، دلایل تفاوت آدمیان در تجربه و انتقال «خط‌سیرها« و برآوردهای مسافتی و زمانی آنها بررسی و گوناگونی‌شان در تاثیر از فاکتورهای مختلفی چون ویژگی‌های مکان‌ها، شیوه‌های حمل و نقل، احساس مرکزیت و … تشریح می‌شود.
فصل ششم گوناگونی‌های نظرات آدمیان در توصیف مکان‌ها – جز ترسیم‌های سردستی و تعیین مسافت‌ها و …- را مورد بررسی قرار داده و نگاهی گذرا دارد بر احساسات و اهداف، کنش‌های مناسب و شالوده‌ی ساختارهای مفهومی افراد مورد آزمایش و از این رهگذر به دسته‌بندی توصیفات و ارزشیابی‌های افراد از مکان‌ها فراخور تنها یا گروه بودن افراد، نوع فعالیت‌شان درآن مکان و تناسب آن فعالیت با آن مکان بخصوص و تفکیک مکان‌ها بر اساس پیش‌داوری‌های آدمیان می‌پردازد.
در فصل هفتم پیوند میان تفاوت‌های میان افراد و تمایزهای تعاملاتشان با محیط پیرامون آنها روشن شده و در نتیجه‌ی آن امکان مطالعه‌ی چگونگی نشأت‌گرفتن «ساختارهای مفهومی» افراد از تعامل محیطی‌شان با گستره‌ی پیرامون، فراهم می‌شود. در این مطالعه تاثیرات مفهوم «نقش آدمیان در مکان‌ها» فراخور میزان تحصیلات، نوع کار، سهم مالکیت و … بر رشد و تغییر ساختارهای مفهومی و شناختی آنها از محیط پیرامونی، بررسی می‌شود.
فصل پایانی در پی آن است تا با بهره‌گیری از مجموعه‌ی یافته‌ها و نتایجی که از مطالعات انجام‌شده در فصول پیشین در حوزه تشریح «ساختارهای شناخت مکان‌ها»، جایگاه موثر و سودمند دانش نوپای «روانشناسی مکان» را در طراحی و ساخت مکان‌های تازهو به طور کلی در زمینه «آفرینش مکان‌ها» به آزمون و تجربه بگذارد. مباحث این فصل زیر عناوین «سلسله مراتب مکان‌ها»، «اجزای تشکیل‌دهنده‌ی مکان‌ها»، «وظیفه‌ی گروه دیزاین»، «ارزشیابی مکان‌ها»، «ساختن مکان‌ها»، «مکان‌ها و آدمیان»، «مکان‌های خصوصی»، «در باب قواعد طلایی و دستور جادویی»، «دیدگاه اخلاقی» و «ادراک خویشتن – شعر و مکان‌ها»، سعی در وضوح بخشیدن به روابط میان «ساختارهای مفهومی» و «فرم‌های کالبدی معین« و قضاوت در خصوص امکان اظهار نظرهای صریح در این باب دارد.
